Τα τελευταία χρόνια η έννοια του αλγορίθμου κατακτά ολοένα και περισσότερο χώρο στην δημόσια σφαίρα. Η κατάκτηση αυτή συνοδεύεται από αφηγήματα και αναλύσεις για την παρεμβαση αλγοριθμικών συστημάτων τόσο στην κοινωνική δραστηριότητα όσο και την διαμόρφωση των υποκειμένων. Η ανάπτυξη των τεχνολογιών του παγκόσμιου ιστού 2.0, όπως τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης συνοδεύτηκαν με φόβους για την αυξημένη επιτήρηση καθώς και τις νέες δυνατότητες χειραγώγησης που προσέφεραν. Η λέξη του έτους 2016 σύμφωνα με το λεξικό της Οξφόρδης ήταν η μετα-αλήθεια και μια από τις αιτίες της ανάδυσης της έννοιας αυτής ήταν η αναμίξη των ΜΚΔ με τον δημόσιο λόγο για τις εκλογές των ΗΠΑ και ο ρόλος που διαδραμάτισαν αλγόριθμοι προβολής περιεχομένου σε αυτές. Παράλληλα το σκάνδαλο της Cambridge Analytica δημιούργησε ένα κύμα κριτικού λόγου για την ψηφιακή επιτήρηση και την αρπαγή των δεδομένων των χρηστών του διαδικτύου. Η Shoshana Zuboff περιέγραψε αυτό το νέο παράδειγμα απόσπασης δεδομένων και επεξεργασίας τους με αλγοριθμικό τρόπο για την παραγωγή προβλεπτικών μοντέλων τα οποία στην συνέχεια δίνουν την δυνατότητα παρέμβασης και καθοδήγησης της συμπεριφοράς των χρηστών των μέσων κοινωνικής δικτύωσης (ΜΚΔ), ως καπιταλισμό της επιτήρησης. Σύμφωνα με την Zuboff οι αλγόριθμοι επιτήρησης στα ΜΚΔ διαδραματίζουν κομβικό ρόλο στην οικονομία και τις κοινωνικές διεργασίες κατασκευάζοντας ένα εξωθεσμικό Λεβιάθαν, τον Μεγάλο Άλλο, ο οποίος απορρυθμίζει τα υπάρχοντα κοινωνικά συμβόλαια.

Η τοποθέτηση των αλγορίθμων στο κοινωνιολογικό μικροσκόπιο, έφερε ένα επιπλέον πρόβλημα, αυτό των κοινωνικών προκαταλήψεων που εγγράφονται στον τρόπο σχεδιασμού και εκτέλεσής τους . Είτε ακούσια είτε εκούσια διάφορα ψηφιακά εγχειρήματα βρέθηκαν στο στόχαστρο της κριτικής εξαιτίας των διακρίσεων με βάση το φύλο, την εθνικότητα την φυλή ή τις σεξουαλικές προτιμήσεις. Αλγόριθμοι επιλογής και ιεράρχησης οι οποίοι χρησιμοποιούνται στην εργασία (για παράδειγμα στην εξέταση βιογραφικών) ή στην αξιολόγηση της απόδοσης των καθηγητών της δημόσιας εκπαίδευσης έγιναν αντικείμενο σφοδρής κριτικής. Τα μέσα ελέγχου των αλγορίθμων από θεσμικές διαδικασίες είναι ελάχιστα. Η εγγενής αδιαφάνεια τους (opaqueness), είναι αποτέλεσμα της υπαγωγής τους σε ιδιοκτησιακές σχέσεις και, στις ελάχιστες περιπτώσεις που το κοινό έχει πρόσβαση σε αυτούς, η μελέτη και κατανόηση τους είναι δυνατή μόνο από ειδήμονες που μετέχουν του επιστημολογικού παραδείγματος.

Οι ιδέες, τάσεις, φόβοι και προσδοκίες που συνοδεύουν την ανάδυση των αλγορίθμων ως πυλώνα της ψηφιακότητας απασχόλησαν την φιλοσοφία και την κοινωνιολογία. Η κοινωνική δύναμη των αλγορίθμων καθώς και το σύνολο των ιδεών, αξιών και πεποιθήσεων που συντελούν στην ισχυροποίηση της αυθεντίας τους περιγράφονται ως αλγοριθμική κουλτούρα. Ενώ το πλαίσιο ένταξης τους σε γενικότερα αφηγήματα της μετανεωτερικής περιόδου περιγράφεται από το αλγοριθμικό φαντασιακό. Το αλγοριθμικό φαντασιακό δηλώνει μια απομάκρυνση από μια ντετερμινιστική αντίληψη για την επίδραση των αλγορίθμων στην κοινωνία. Η Bucher δίνει έμφαση στους τρόπους συμπαραγωγής των αλγορίθμων με τους χρήστες και στους διαφορετικούς τρόπους που το κάθε υποκείμενο παράγει νόηματα από τον ίδιο αλγόριθμο.

Η επικοινωνία της επιστήμης καλείται να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στους τρόπους οικειοποίησης και κριτικού αναστοχασμού της δράσης των αλγορίθμων. Το 2020, το MIT Technology Review, ξεκίνησε μια σειρά άρθρων και αναλύσεων για την τεχνητή νοημοσύνη, δίνοντας έμφαση στις τεχνολογικές εξελίξεις και τον κριτικό διάλογο των ερευνητών. Ο διάλογος αυτός μεταφέρθηκε στη δημόσια σφαίρα μέσω της δημιουργίας ενός newsletter με τίτλο The Algorithm: artificial intelligence, demystified το οποίο επιμελείται η Karen Hao. Όπως αναφέρουν οι συντάκτες στόχος του περιοδικού είναι “to make technology a greater force for good by bringing about better-informed, more conscious technology decisions through authoritative, influential, and trustworthy journalism”. Διάφορα έντυπα από τον χώρο της επικοινωνίας της επιστήμης τα οποία καταγράφουν συστηματικά τους ριζικούς κοινωνικούς μετασχηματισμούς που επιφέρει η ψηφιακότητα, πραγματοποιούν αντίστοιχα εγχειρήματα διάδοσης της γνώσης γύρω από τις νέες τεχνολογίες, προσπαθώντας να δημιουργήσουν ένα χώρο υγιούς κριτικής των αλγορίθμων. Όπως σημειώνει η Federica Carugati “Εκτός από την γενικευμένη παρουσία τους στην κοινωνία (σ.σ των αλγοριθμων), δεν υπάρχει πραγματική δομή η οποία να ρυθμίζει την χρήση τους. Προκειμένου να Βασιζόμαστε συγκηριακά σε δημοσιογράφους ή οργανισμούς της κοινωνίας των πολιτών ώστε να ενημερωθούμε για προβλήματα που ανακύπτουν”. Εκτός από έναν ασφαλή χώρο πληροφόρησης και μελέτης τα ψηφιακά περιοδικά επικοινωνίας της επιστήμης λειτουργούν και σαν κυψέλες παραγωγής αντι-λόγου, από ακαδημαϊκούς, ανθρώπους των επιχειρήσεων, ακτιβιστές και δημοσιογράφους.

Παράλληλα τηλεοπτικά εγχειρήματα όπως το Social Dilemma, ανέδειξαν ως κορυφαίο ζήτημα αυτό της αλγοριθμικής ρύθμισης των επιλογών μας, από το διαφημιστικό κεφάλαιο και τα ΜΚΔ. Αρκετές ερευνήτριες όπως η Zuboff συμμετείχαν στο ντοκιμαντέρ, μαζί με στελέχη επιχειρήσεων από κολοσσούς των ψηφιακών τεχνολογιών, αφηγούμενες τις μεθόδους οικειοποίησης και επιτήρησης. Το ντοκιμαντέρ ξεσήκωσε κύμα τεχνοφοβικών αντιδράσεων, ενώ υπήρχαν αρκετά ακόμα εγχειρήματα διαφώτισης των σκοτεινών πτυχών που φέρνουν οι εφαρμογές και τεχνολογίες που χρησιμοποιούμε καθημερινά όπως το Coded Bias το οποίο περιγράφει την απόπειρα ερευνητών του ΜΙΤ να επέμβουν με νομικά μέσα στις εγγεγραμμένες στον κώδικα προκαταλήψεις. Η Meredith Broussard, μια εκ των συμμετεχουσών στο ντοκιμαντέρ, αποτελεί σημαντική ερευνήτρια στο πεδίο της δημοσιογραφίας των δεδομένων (data journalism) και καθηγήτρια στο New York University, η οποία συνεισφέρει από διάφορες θέσεις σε οργανισμούς και εγχειρήματα στην υπόθεση της επικοινωνίας της επιστήμης και τον κομβικό ρόλο που αυτή οφείλει να διαδραματίσει στην περίπτωση της ΤΝ και των μεγάλων δεδομένων. Η Broussard έχει εισαγάγει τον όρο “Τεχνο-σοβινισμός” για να περιγράψει την πεποίθηση η οποία σε κάθε κοινωνικό και οικονομικό πρόβλημα προβάλλει ως απάντηση τεχνολογικές λύσεις.

Παράλληλα με την εκτεταμένη κριτική ανάλυση των αλγορίθμων, τον δημόσιο λόγο απασχόλησαν κινήματα για την υπεράσπιση των ψηφιακών δικαιωμάτων (digital rights movement) όπως και αντιδράσεις υπεράσπισης των social και digital commons. To 2018, αμέσως μετά το σκάνδαλο της Cambridge Analytica, ένα κίνημα προστασίας των δεδομένων που παράγουν οι χρήστες με τίτλο ‘delete facebook’ οδήγησε στην μαζική διαγραφή λογαριασμών από το δημοφιλές ΜΚΔ. Από τότε αρκετές πρωτοβουλίες κινημάτων στον ψηφιακό χώρο διεκδικούν την προστασία τους από τους αλγορίθμους προβολής διαφημίσεων, απαιτώντας διαφάνεια στον τρόπο επεξεργασίας και χρήσης των δεδομένων τους. Το μέγεθος των αντιδράσεων συμπαρέσυρε ακόμα και ισχυρές εταιρείες και οργανισμούς, όπως η Adidas, η Novartis και η National Wildlife Federation, οι οποίες ακολουθώντας την κοινωνική τάση αγανάκτησης, οργάνωσαν εμπορικό αποκλεισμό το καλοκαίρι του 2020, αποσύροντας τις διαφημιστικές τους καμπάνιες από το Facebook (Stop Hate For Profit). Επιπλέον ο ψηφιακός κινηματικός λόγος μεταφέρεται και σε παραδοσιακά πεδία πολιτικής πάλης, όπως αυτό της εκπαίδευσης. Τον Αύγουστο του 2020 ένα μεγάλο κίνημα διαμαρτυρίας από μαθητές και την εκπαιδευτική κοινότητα ανέστειλε την χρήση του αλγορίθμου Ofqual στην διαδικασία αξιολόγησης των μαθητών για την εισαγωγή τους σε ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα. Οι κινητοποιήσεις διαμαρτυρίας των μαθητών δεν αφορούσαν την ιδιοκτησία και την εκμετάλλευση των δεδομένων, αλλά τον τρόπο με τον οποίο ένας αλγόριθμος, με εγγεγραμμένες προκαταλήψεις, τους αποκλείει από τις σπουδές τους. Τα κινήματα για τα ψηφιακά δικαιώματα διασταυρώνονται με τις ψηφιακές τεχνολογίες, την παραγωγή νέας γνώσης γύρω από αυτές και την πολιτισμική οικειοποίηση των κοινών με τεχνολογικούς όρους, αυτό που ο Postigo ονομάζει ψηφιακή αντίσταση (digital resistance).

Στόχος του προτεινόμενου έργου είναι να ανασυγκροτήσει τον λόγο που παράγεται στη δημόσια σφαίρα από τους θεσμούς, το κράτος και τα κινήματα για την επίδραση των ψηφιακών τεχνολογιών. Η έρευνα θα αναζητήσει τους τρόπους ανασυγκρότησης του λόγου των επιστημόνων και των ειδημόνων σχετικά με τους αλγορίθμους, ανιχνεύοντας τις ιδέες, αξίες και πεποιθήσεις οι οποίες συνοδεύουν αυτόν τον λόγο και συντελούν στην παραγωγή του αλγοριθμικού φαντασιακού.

Μελετάται η βιβλιογραφία γύρω από τον ψηφιακό μετασχηματισμό της δημόσιας σφαίρας και τον ρόλο που αποκτά η επικοινωνία της επιστήμης, στα κινήματα ψηφιακών δικαιωμάτων και στην κριτική της αλγοριθμικής κουλτούρας. Στόχος είναι να μελετηθεί η διεθνής εμπειρία και τα παραδείγματα από την Ευρώπη και τις ΗΠΑ.

Η ερευνα θα προσπαθήσει να φέρει τη χαρτογράφηση αυτή σε διάλογο με το ελληνικό παράδειγμα όσον αφορά τον ψηφιακό μετασχηματισμό. Ιδιαίτερη έμφαση θα δοθεί στον τρόπο με τον οποίο λειτουργούν η επιστήμη και η ειδημοσύνη σε συνθήκες πανδημίας. Η πανδημική κρίση και η διαχείριση της με την χρήση επιστημολογικών αναφορών, καθώς και η εκτεταμένη μετάβαση δραστηριοτήτων, όπως η εργασία και η επιτήρηση, στον ψηφιακό χώρο, έφεραν τους αλγορίθμους και την ψηφιακή διαχείριση στο προσκήνιο του δημόσιου διαλόγου.

Η έρευνα για τα αλγοριθμικά φαντασιακά και την δημόσια σφαίρα θα αναπτυχθεί γύρω από δύο άξονες. Ο πρώτος άξονας αφορά τη βιοπολιτική ως εργαλείο διαχείρισης της πανδημίας και τον ρόλο που διαδραματίζουν οι αλγόριθμοι στην δημόσια σφαίρα. Οι πολυπληθείς δυνατότητες που παρέχουν οι ψηφιακές τεχνολογίες για την μεταφορά πολλών δραστηριοτήτων στον ψηφιακό χώρο, όπως για παράδειγμα η τηλεργασία και η τηλεκπαίδευση, συνοδεύονται από φόβους για την φύση αυτής της μετάβασης. Η συλλογή δεδομένων, η ολοένα και αυξανόμενη δεδομενοποίηση (datafication) και αλγοριθμοποίηση των διαδικασιών για τον έλεγχο της πανδημίας, έχει φέρει στο προσκήνιο προβληματισμούς γύρω από την επιτήρηση των προσωπικών και των ιατρικών δεδομένων στην ψηφιακή επικράτεια, καθώς και γαι τους πιθανούς τρόπους με τους οποίους μπορεί να χρησιμοποιούνται από το κράτος και τις επιχειρήσεις. Ένα χαρακτηριστικό στιγμιότυπο αποτέλεσε η σύμβαση του ελληνικού κράτους με την εταιρεία Palantir Technologies για την παροχή υπηρεσιών με προβλεπτικά μοντέλα για την εξέλιξη της πανδημίας, η οποία αναζωπύρωσε τις ανησυχίες για την εκχώρηση προσωπικών και ιατρικών δεδομένων στην εταιρεία με αντάλλαγμα την δωρεάν χρήση των τεχνολογιών της.

Η επιτήρηση συγκροτεί ένα σημαντικό μέρος των πολιτικών ελέγχου της εξάπλωσης της πανδημίας και τα αντίστοιχα αλγοριθμικά συστήματα τα οποία υποστηρίζουν αυτές τις πολιτικές, διασταυρώνονται με την δημόσια σφαίρα. Για παράδειγμα, ο πρωτοεμφανιζόμενος αλγόριθμος EVA για την διεξαγωγή ελέγχων σε τουρίστες κατά την διάρκεια του καλοκαιριού 2020, χρησιμοποιήθηκε για να νομιμοποιήσει το άνοιγμα της θερινής περιόδου, αλλά μερικούς μήνες αργότερα δέχτηκε δημόσια κριτική για την επιστημονική εγκυρότητα του.

Ο δεύτερος άξονας μελέτης, αφορά τον ψηφιακό μετασχηματισμό της εργασίας (digital labor). Η πανδημία επιτάχυνε τις διεργασίες ψηφιοποίησης της εργασίας, αναπτύσσοντας την τηλεργασία και τις πλατφόρμες εργασίας. Η ψηφιακή εργασία αποτελεί μια σημαντική στιγμή στη διαδικασία μετάβασης στην ψηφιακότητα, καθώς μια πυρηνική ανθρώπινη δραστηριότητα μετασχηματίζεται ραγδαία, με την κατάργηση των ορίων εργάσιμου/μη εργάσιμου χρόνου, με τη σύμφυση διασκέδασης και εργασίας (playbor) καθώς και με τους τεκτονικούς μετασχηματισμούς στις εργασιακές σχέσεις και συνθήκες που κομίζουν τόσο η αλγοριθμοποίηση της οργάνωσης της εργασίας, όσο και η ανάδυση της πλατφόρμας ως αναπτυσσόμενου υποδείγματος της ψηφιακής οργάνωσης της παραγωγής. Παράλληλα στην δημόσια σφαίρα κυριάρχησαν οι φωνές που μιλούν για ‘το τέλος της εργασίας’. Τα νέα ψηφιακά εργαλεία της τεχνητής νοημοσύνης και της μηχανικής μάθησης ενέτειναν τους φόβους για ραγδαία αύξηση της αντικατάστασης των ανθρώπων από μηχανές στην παραγωγή. Η επιστημονική δημοσιογραφία (science journalism) έχει παίξει πολύ σημαντικό ρόλο τόσο στην ενημέρωση του κοινού όσο και στην καταπολέμηση της τεχνοφοβιας, αναδεικνύοντας νέα υβριδικά μοντέλα εργασίας.
Στόχος της έρευνας είναι αφενός η χαρτογράφηση του επίσημου διαλόγου για τους αλγορίθμους και την ψηφιακή μετάβαση, έτσι όπως αυτός αρθρώνεται από επίσημους φορείς (υπουργικά δελτία τύπου, ανοιχτές εκδηλώσεις, Q&A της Ευρωπαϊκής Ένωσης, εκθέσεις think tank κ.λπ.). Πώς ανασυγκροτείται ο λόγος των επιστημόνων, των ειδημόνων και της διακυβέρνησης (governmentality) στην δημόσια σφαίρα;

Αφετέρου το έργο καλείται να αναζητήσει τα μέσα και τα κανάλια έκφρασης αντιθετικού και κινηματικού λόγου στην δημόσια σφαίρα, συγκεντρώνοντας τον κατακερματισμένο λόγο των ΜΚΔ και των δημόσιων ψηφιακών καταγραφών σε κειμενική ή οπτικοακουστική μορφή. Μέσα από ποια κανάλια εκφράζονται ο αντιθετικός και κομματικός λόγος; Η έρευνα θα επιχειρήσει να “διαβάσει” τον κριτικό αντι-λόγο ως ένα εγχείρημα επικοινωνίας της επιστήμης το οποίο χρησιμοποιεί τον ψηφιακό χώρο ως πεδίο αντιπαράθεσης των αλγοριθμικών φαντασιακών. Τέλος στόχος είναι να εξεταστούν οι διασταυρώσεις και η συμπαραγωγή του αναφερόμενου υλικού με το λόγο των επιστημόνων, των ειδημόνων και των κρατικών θεσμών.